۱۲ روش افزایش مسئولیت پذیری در کودکان

مهارت مسئولیت پذیری، یک‌شبه ایجاد نمی‌شود و به آموزش‌های روان‌شناختی و اجتماعی توسط خانواده‌ها و مدارس نیاز دارد. ۸ روش اصلی برای ایجاد مسئولیت پذیری در کودکان توسط خانواده و ۴ روش برای مسئولیت پذیری کودکان در مدرسه وجود دارد. این‌ها شامل روش پازل، مشاغل کلاسی، پاداش و تنبیه و… هستند.

معنا و تعریف مسئولیت پذیری برای کودکان چیست؟

برخی افراد، مسئولیت پذیری را معادل با محدودیت و فشار می‌دانند. اما معنای مسئولیت پذیری را باید از عبارت آن فهمید. واژه «مسئولیت» با واژه سوال هم‌خانواده است و یعنی مورد سوال قرار گرفتن درباره یک پدیده، فعالیت یا فرد. مسئولیت پذیری یعنی پذیرش خودخواسته (و نه تحمیل‌شده) این‌که درباره یک‌چیز، مورد سوال یا بازخواست قرار بگیریم.

این یعنی نتایج مثبت یا منفی یک فعالیت یا آسیب‌های وارده بر یک فرد یا اجتماع، بر عهده فرد خواهد بود. مسئولیت پذیری در کودکان می‌تواند به معنی رفتار مناسب در بین دوستان باشد تا آن‌ها نرنجند و آسیب نبینند. یا شستن مرتب دست‌ها برای جلوگیری از انتشار آلودگی و سلامتی خودشان، نوعی مسئولیت پذیری است.

اهمیت مسئولیت پذیری در کودکان چیست و چه فایده‌ای برای آینده آن‌ها دارد؟

انسان‌ها برای دریافت حقوق اولیه خود، راهی جز پذیرش مسئولیت ندارند. برای مثال، تنها زمانی حق آزادی را دریافت می‌کنیم که رفتار آزادانه ما، به دیگران آسیب نرساند.

مسئولیت پذیری بچه ها، یک مهارت ضروری است که اگر ایجاد نشود، آن‌ها توانایی زندگی در جامعه را نخواهند داشت. انسان مسئولیت‌پذیر، بیشتر مورد اعتماد است و موقعیت‌های شغلی بهتری به او واگذار می‌شود. با ایجاد مسئولیت پذیری کودکان در خانواده، آینده شغلی آن‌ها را تضمین می‌کنید.

فرزندان مسئولیت‌پذیر به‌دلیل دست‌یابی به اهداف کوچک روزمره (مانند انجام تکالیف یا خرید کردن)، اعتمادبه‌نفس پیدا می‌کنند. آن‌ها مستقل‌تر می‌شوند و درعین‌حال، مهارت‌های دیگری مانند مدیریت زمان و نظم را می‌آموزند. مسئولیت پذیری در کودکان، حس همدردی و اخلاق‌مداری را تقویت می‌کند. درنتیجه، آن‌ها روابط اجتماعی و عاطفی بهتری در آینده خواهند داشت.

۸ راه افزایش مسئولیت پذیری در کودکان

این ۸ روش برای آموزش مسئولیت پذیری در خانه بیان شده‌اند. اما، بعضی از آن‌ها برای آموزش مسئولیت پذیری کودکان در مدرسه نیز کارایی فوق‌العاده‌ای دارند.

بهترین مدارس ایران، علاوه بر مسائل درسی، مهارت‌های زندگی مانند مسئولیت پذیری را به دانش‌آموزان می‌آموزند. برای مثال، می‌توان به بهترین دبستان دخترانه منطقه ۶ تهران (دبستان مهتاب) اشاره کرد. این مدرسه با برگزاری انواع نمایشگاه دانش‌آموزی، مراسم تقدیر، ورزش بسکتبال، جشنواره سلامت و… توجه ویژه به آموزش مسئولیت پذیری دارد.

دخالت فرزندان در تصمیمات

اگر هنگام تصمیم‌گیری خانوادگی، نظرات کودکان را جویا شوید، آن‌ها حس ارزشمندی و مسئول بودن را تجربه می‌کنند. برای مثال، هنگام تصمیم‌گیری برای مسافرت، نظر فرزندانتان را درباره شهر مقصد یا تفریحات قابل‌انجام، بپرسید. این‌گونه علاوه بر افزایش مسئولیت پذیری بچه ها، مواردی چون آموزش تفکر منطقی، توجه به خواسته‌های دیگران و ارتباط بهتر با خانواده، اتفاق می‌افتد.

تکنیک پاداش و تنبیه

هرگاه کودکتان کار خوبی انجام می‌دهد (مانند انجام به‌موقع تکلیف)، به او پاداش کوچکی بدهید. این پاداش می‌تواند اجازه برای بازی طولانی‌تر یا پول‌توجیبی بیشتر باشد. همچنین اگر کار خطایی انجام داد (مانند بیداری تا دیرهنگام)، با او صحبت کنید و اهمیت مسئولیت پذیری کودکان در خانواده را برایش بگویید. بدین ترتیب، به‌دلیل تجربه مستقیم نتایج خوب و بد کارها، مسئولیت پذیری در کودکان افزایش می‌یابد.

کمک گرفتن از فرزندان

هرجا که برای کودک خطر ندارد، اجازه دهید او در امور روزمره یا حتی شغلی کمک کنند؛ حتی اگر کمک او، سرعت کار را پایین بیاورد.

مدل‌سازی رفتاری و نمونه بودن والدین

فرزندان از رفتار پدرومادر خود بیش از صحبت‌های آن‌ها تاثیر می‌پذیرند. اگر کودکان ببینند که والدینشان، مدیریت مالی، وفای به عهد، پرداخت به‌موقع قبوض یا احترام به خانواده را رعایت می‌کنند، آن‌ها نیز همین کار را خواهند کرد.

فراهم کردن فرصت اشتباه

به‌جای سرزنش کردن همیشگی فرزند خود، اگر برایش خطر جدی ندارد، اجازه دهید که گاهی اشتباه کند.

اگر کودک نتوانست تکالیف خود را به‌موقع تکمیل کند، به‌جای عصبانیت، از او بپرسید که مشکل چه بوده است. سپس راه‌حل‌هایی را پیشنهاد کنید. این‌گونه علاوه بر افزایش مسئولیت پذیری در کودکان، مهارت حل مسئله را نیز به آن‌ها می‌آموزید.

فعالیت‌های داوطلبانه اجتماعی

اجازه دهید کودکان نقش‌های اجتماعی خیرخواهانه و مثبت را بپذیرند. کودک را در اموری مانند صدقه دادن، پخش غذای نذری و مراقبت از کودکان کم‌سن‌تر، دخالت دهید.

انتظارات مشخص، نظم و برنامه زمانی

یک زمان‌بندی روزانه تهیه کنید و زمان دقیق انجام هر مسئولیت را به فرزند خود اطلاع دهید. با این روش، فرزندان می‌توانند موقعیت زمانی و مکانی هر مسئولیت را به‌طور پیش‌بینی‌شده و تفکیک‌شده دریابند. این به کاهش سردرگمی و تقویت مسئولیت پذیری بچه ها کمک می‌کند.

نوع هر کار و مسئولیت را دقیقا مشخص کنید. برای مثال، به کودک بگویید که بعد از مدرسه، ابتدا باید تکالیفش را کامل کند یا قبل از خواب، مسواک بزند.

افزایش مسئولیت پذیری در کودکان با رفتارهای مسئولانه در خانه

فضای مخصوصی را برای بازی با اسباب‌بازی مشخص کنید. جمع‌کردن اسباب‌بازی‌ها بعد از بازی را به کودک آموزش دهید. با رعایت ایمنی، کودک را در چیدن لوازم کوچک مانند قاشق روی میز غذا دخالت دهید. دوری از آتش، آهسته صحبت کردن در زمان استراحت دیگران و کاهش زمان تلویزیون، از دیگر موارد هستند.

نقش والدین برای ایجاد مسئولیت پذیری کودکان در خانواده

والدین باید ابتدا خود رفتار مسئولانه‌ای داشته باشند و سپس، اهمیت مسئولیت پذیری بچه ها را با ملایمت به کودکانشان یادآوری کنند. ممکن است کودکان از پذیرش بعضی مسئولیت‌ها خودداری به عمل آورند. والدین می‌بایست این مسئولیت‌ها را به شکل جذاب‌تر یا آسان‌تری (مانند بازی برای مسئولیت پذیری کودکان) دربیاورند.

پدرومادرها نباید بخواهند به‌شکلی وسواس‌گونه، مراقب انجام صحیح وظایف، آسیب ندیدن و موفقیت فرزندانشان باشند. بلکه، باید تعادلی بین هدایت مستقیم فرزندان و استقلال آن‌ها برقرار سازند. ایجاد مسئولیت پذیری در کودکان، به صبر فراوان از سوی والدین و زمان طولانی نیاز دارد.

آموزش مسئولیت پذیری برای ۴ گروه سنی (از ۲ تا +۱۳ سال)

مسئولیت‌های کودکان ۲ تا ۳ سال، می‌تواند شامل زدن دکمه ماشین ظرف‌شویی با نظارت والدین، ریختن زباله کوچک در سطل و آموزش استفاده از قاشق و لیوان باشد. کودکان ۴ تا ۵ سال می‌توانند گذاشتن غذا در یخچال، چیدن سفره و پوشیدن لباس را نیز بیاموزند.

از سن ۶ تا ۱۲ سال، مواردی چون آب دادن به گیاهان، مرتب کردن وسایل، انجام تکالیف و کمک به آماده‌سازی غذا، مسئولیت پذیری کودکان در خانواده را بالا می‌برد. سنین ۱۳ به بالا نیز می‌توانند اموری چون خرید کردن، مدیریت پول، شستشوی کامل ظروف، کنترل امور منزل و برنامه‌ریزی برای آینده را بیاموزند.

تکنیک‌های افزایش مسئولیت پذیری کودکان در مدرسه

دانش‌آموزان زمان طولانی را در مدرسه می‌گذرانند که خانه دوم آن‌ها است و به دلیل هم‌نشینی با دوستان، تاثیر قوی بر رفتار آن‌ها دارد. بنابراین تکنیک‌های افزایش مسئولیت پذیری بچه ها در مدرسه، ضروری هستند.

روش پازل

هر دانش‌آموز موظف می‌شود تا یک قسمت از درس (یک قطعه از پازل تدریس) را یاد بگیرد و سپس به هم‌کلاسی‌های خود بیاموزد. اگر او نتواند مسئولیتش را انجام دهد، آنگاه کل دانش‌آموزان به مشکل می‌خورند. درنتیجه، دانش‌آموز اهمیت مسئولیت خود و تاثیر آن بر دیگران را درک می‌کند.

ایجاد مشاغل کلاسی

هر دانش‌آموز، مسئول یک امر مهم در کلاس می‌شود. برای مثال، یک نفر همیشه برگه‌های امتحانی را توزیع می‌کند و دیگری، مدیریت کتابخانه مدرسه یا مسئولیت پاکسازی تخته سیاه را بر عهده می‌گیرد.

گفتگو درباره مسئولیت پذیری

صحبت درباره مسئولیت پذیری در کودکان، همیشه اثر دارد. معلمان یا ناظمان می‌توانند زمان‌های خاصی را در کلاس برای سخنرانی یا گفتگوی دوستانه درباره مسئولیت‌های ضروری مدرسه در نظر بگیرند.

دادن حق انتخاب به دانش‌آموز در دروس

دانش‌آموزان می‌توانند خودشان درباره جوانب گوناگون مانند موضوعات درسی، نحوه تدریس، منابع تدریس، گروه‌بندی، زمان تحویل تکالیف و زمان آزمون، تصمیم بگیرند. بدین ترتیب، انگیزه پیدا می‌کند و با انتخاب بهترین گزینه، می‌کوشند تا نتایج بهتری به دست آورند که به افزایش مسئولیت پذیری کودکان در مدرسه می‌انجامد.

جمع‌بندی

توجه کنید که تنبیه و پاداش برای آموزش مسئولیت پذیری، افراطی نباشند. هدف آن است که اهمیت مسئولیت پذیری در کودکان توسط خود آن‌ها درک شود و این کار را صرفا برای پاداش و تنبیه، انجام ندهند. روش‌های آموزش مسئولیت را بر اساس شرایط خاص خانواده، انتخاب و تنظیم کنید.

سوالات متداول

تعریف مسئولیت پذیری برای کودکان چیست؟

مسئولیت پذیری در کودکان، به معنای انجام رفتارهای کم‌آسیب و نتیجه‌بخش برای خود و اطرافیان است.

نقش خانواده در مسئولیت پذیری فرزندان چه می‌تواند باشد؟

خانواده، نخستین و موثرترین اجتماعی است که مسئولیت‌ها را با الگوسازی، گفتگو، حمایت و راهنمایی، به کودکان می‌آموزد.

کدام بازی برای مسئولیت پذیری کودک پیشنهاد می‌شود؟

بازی‌های نقش‌آفرینی (Role-play) یا تفریحات گروهی (مانند نقاشی کشیدن دونفره)، موثر هستند.